Adnan PREKIĆ ALMANAH, br: 25-26
ISLAMSKA ZAJEDNICA U PLJEVLJIMA Podgorica, 2004, s.171-196
(Prvi dio)
Predmet ovoga rada je Islamska vjerska zajednica u Pljevljima između dva svjetska rata, njena uloga, rad i značaj u sredini koja je po svom geografskom položaju bila na međi raznih uticaja, kako Turske i Austrougarske carevine tako i Srbije i Crne Gore.
Vrijeme u kojem je smještena tematika rada takođe je karakteristično; Prvi svjetski rat i stvaranje jedinstvene Jugoslovenske države uslovili su niz promjena u društveno-političkom, vjerskom, prosvjetnom i kulturnom životu.
Problematika IVZ u Pljevljima i šire do sada nije ozbiljnije proučavana. Istoriografija se ovim pitanjem do sada bavila isključivo fragmentarno i površno. Dosadašnji radovi su uglavnom ovu temu posmatrali u jednom širem kontekstu, a naročito je evidentan nedostatak istraživačkih radova koji se temelje na arhivskim dokumentima. Otuda je ovaj rad samo jedan mali korak ka sistematičnom i cjelovitom izučavanju ove tematike.
Ambicije ovoga rada su da čitaocu ukaže na društveno-političke prilike u Pljevljima u Turskom carstvu i poslije prisajedinjenja ove teritorije Crnoj Gori i Kraljevini Jugoslaviji. U radu je objašnjen proces islamizacije, demografska kretanja stanovništva, razvoj i širenje grada, školstvo i kultura. U dijelu koji se odnosi na pitanje IVZ u Pljevljima između dva svjetska rata objašnjena je kompletna organizacija IVZ u Kraljevini Jugoslaviji i sa tim u vezi organizacija ovih poslova na konkretnom primjeru Pljevalja. Džemati i džamije, kako na gradskom tako i na seoskom području, muftijstvo, šerijatsko sudstvo, vjersko-prosvjetna djelatnost, vakufi i vakufsko mearifska uprava.
Čitalac pred sobom ima rad koji je napisan na osnovu obimne literature, periodične štampe, časopisa i arhivske građe mikrofilmovanog fonda Državnog Arhiva Crne Gore na Cetinju. U izradi ovog rada imao sam veliku pomoć mentora prof. dr Šerba Rastodera, pa se ovom prilikom njemu i svim ostalim koji su doprinijeli da ovaj rad izgleda ovako, srdačno zahvaljujem.
- Pregled istorije pljevaljskog kraja do osmanskog osvajanja
Malo koji grad na ovom prostoru i šire se može pohvaliti tako bogatom i sadržajnom prošlošću kao što to mogu Pljevlja. Kroz istoriju ovdje su se mijenjale Ilirska, Rimska, Slovenska, Turska, Austrougarska tradicija i svaka od njih je dala poseban pečat istoriji Pljevalja. Arheološki nalazi pokazuju tragove jedne daleke praistorijske civilizacije na ovom području. Naime, smatra da su ovuda vodili putevi koji su preko Polimlja, Pljevalja, Nikšića i Cavtata spajali Podunavlje sa Dubrovačkim područjem. Ovo je bio jedan od pravaca kojim su se u periodu oko 2000 godina p.n.e. grupacije naroda sa Istoka pomjerale ka Jadranu, indoevropizirajući ova područja, sa čim se dovodi u vezu i nastanak Ilira.[1]
U III vijeku p.n.e. Pljevaljsko područje je bio centar Ilirskog plemena Pirusta, koje se bavilo rudarstvom. Ovo pleme je ulazilo u sastav velikog plemenskog saveza, poznatog pod imenom „Ilirska država“, koje se na vrhuncu svoje moći pod kraljicom Teutom pružalo sve do Krfa na jugu.
Već tada su Rimljani uvidjeli opasnost koja im može zaprijetiti od ekspanzije Ilirske države, tako da su počeli da se miješaju u makedonsko-ilirske sukobe i na taj način pod svoju sferu uticaja uključili krajeve koje je obuhvatala „Ilirska država“. Krajem I vijeka p.n.e. Rimljani su osvojili sve ilirske krajeve. Iliri su pružili otpor (naročito su se istakli Pirusti), ali to nije bilo dovoljno da se odupre velikoj imperiji.
Kada su Rimljani došli na ove prostore, prvo što su uradili bilo je iskorištavanje znanja Pirusta u rudarstvu. Tako da imamo i otvaranje rudnika: olova i cinka – Šuplja stijena, gvozdene rude – Kozica. Nije potpuno poznato da li u blizini Pljevalja (Komini) ili u blizini Prijepolja (Kolovrat) imamo ostatke rimskog municipijuma. Naziv ovog naselja nije poznat. Zna se samo da je počinjalo sa slovom „S“ tako da u naučnoj literaturi srećemo ime ovog naselja, kao „Municipijum S…“.
Naseljavanje Slovena u ove krajeve počinje u VI i VII vijeku n.e. i njihovim dolaskom oni su zatekli: starosjedioce Ilire i Rimljane, kao gospodarsku klasu. Kao dobro organizovana, jača i kompaktnija masa Sloveni su potisnuli Rimljane iz plodnih predjela, dok su se Iliri sa svojim stadima povukli u šume i planine. Dolaskom Slovena formirane su župe na čelu sa županima.
Mjesto Breznica sa manastirom Vrhobreznicom pominje se prvi put 822. godine, a nešto češće poslije 1200. godine za vrijeme cara Uroša (1243-1276). Pljevaljski kraj je pripadao humskom knezu Vojislavu Vojinoviću. Pod upravom Nikole Altomanovića ovaj kraj je bio od 1368-1373 godine, zatim je ove teritorije bosanski kralj Tvrtko prisajedinio svojoj državi u čijem sastavu su ostali do početka XV vijeka. Od tada pa do 1435. godine pljevaljskim krajem je upravljao Sandalj Hranić, a od 1435. godine, vojvoda Herceg Stefan.
- Pljevaljski kraj u Osmanskom carstvu
U drugoj polovini XV vijeka dolazi do prodora Osmanlija u ove krajeve kada počinje jedan drugi period pod vlašću Osmanskog carstva. Konkretno, što se tiče Pljevalja, taj period trajaće 450 godina, od 1462. do 1912. godine.
Prema ljetopisu manastira Svete Trojice Turci su u bici na rijeci Breznici koja protiče kroz Pljevlja, 1. septembra 1462. godine razbili vojsku Hercega Stefana, osvojili današnja Pljevlja i više drugih hercegovačkih mjesta. Oni su ih držali godinu dana dok ih nije Herceg Stefan povratio, ali su Turci u ljeto 1465. godine konačno osvojili Pljevlja sa okolinom.[2]
U vrijeme turskog osvajanja grad je bio već značajan trgovačko tranzitni centar. Kroz njega su prolazili put iz Dubrovnika za Niš, Skoplje i Carigrad, put „Via Drina“ iz Trebinja, Bileće, Gacka i Foče, uz rijeku Ćehotinu do Pljevalja. Pored toga prolazio je i drum iz Trebinja, Nikšića i Tare ka Limu, kao i put od Kotora preko Grahova, Nikšića i Drobnjaka u Pljevlja.
Slično kao i u drugim osvojenim zemljama Turci su postepeno nametnuli svoj feudalni sistem prilagodivši ga zatečenim feudalnim odnosima. Osmanlije su osvojenu zemlju obrazovali u spahiluke dajući ih na uživanje zaslužnim carevim vojnicima. Spahiluci koji su uživali spahije bili su zijameti i timari. Zemljište nije bilo njihovo, ali su seljaci koji su obrađivali zemlju morali plaćati desetak od proizvoda sa imanja. Ovakvi feudalni odnosi zadržali su se do 1839. godine kada je ukinut spahijski sistem. Među spahijama bilo je i pojedinih Srba, koji su bili srpska vlastela a stupali su u tursku službu da bi zadržali svoje posjede. Ovaj proces pratila je islamizacija.
Kao i mnoga druga naselja koja su došla pod tursku vlast, u svom urbanom razvoju i Pljevlja su prvo bila trg a kasnije kasaba. Prerastanjem u kasabu Pljevlja dobijaju sve karakteristike koje su bile svojstvene i za druga mjesta tog ranga. Naselje je bilo podijeljeno na džemate i mahale sa posebnim hrišćanskim i muslimanskim stanovništvom. Svoju pravu fizionomiju grad poprima tek u drugoj polovini XVI vijeka kada dolazi do premještanja sjedišta hercegovačkog sandžaka iz Foče u Pljevlja 1576. godine. Turci su od prvih godina svoje vladavine Pljevljima dali ime Taslidža (Kamenica), dat po okolnim kamenim brdima koja su okruživala raniji srednjovjekovni trg.[3]
Već u XVI i XVII vijeku došlo je do ubrzanog urbanog i privrednog razvoja. Prerastanje u kasabu te formiranje čaršije i mahala doprinijelo je da Pljevlja po svom izgledu dobiju sve karakteristike tipičnog orijentalnog- muslimanskog naselja tog vremena.[4]
Situacija u čitavoj Osmanskoj carevini od XVIII vijeka sve više je stagnirala. Slabo organizovana, suočena sa mnogim separatnim težnjama, zakovana u stare i prevaziđene feudalne odnose ona nije mogla da se odazove izazovu savremenog doba i novonastale situacije. Jake evropske države izrazile su pretenzije i svoju zonu uticaja usmjerile na prostore koje je do tada zauzimala Osmanska država. Sve više se postavlja rješenje istočnog pitanja a mnoge države su zainteresovane da „pomognu“ bolesniku sa Bosfora. Administrativni okvir ovog kraja takođe je promijenjen.[5]
Prvi jači udarac na ovom prostoru Turska je dobila Berlinskim kongresom 1878. godine kada je 25. članom ovoga ugovora Austro-Ugarskoj data uprava nad BiH i dozvoljeno da drži garnizone u Sandžaku.[6]
Austro-Ugarska okupacija BiH naišla je na oružani otpor u kome je učestvovao i jedan broj Muslimana – Bošnjaka iz Sandžaka. U pripremi otpora najvažniju ulogu je imao Mehmed Nurudi Vehbi ef. Šemsikadić – pljevaljski muftija. On je sa još dvojicom učenih ljudi iz Sarajeva: Mahmud ef. Hadži Jamakovićem i Hadži Abdulahom ef. Kakučiom bio idejni nosilac i inicijator otpora Austro-Ugarskoj. Shvatajući da odlukom Berlinskog kongresa nisu ugroženi samo interesi Bosne, Šemsikadić je u Srbiju i Crnu Goru uputio nekoliko viđenih Srba među kojima su bili Todo Radović, Joko Đenisijević i Gavro Ćirković. Šemsikadić je rođen 1827. godine u uglednoj pljevaljskoj porodici, osnovno obrazovanje je stekao u Pljevljima, nakon čega odlazi u Sarajevo i tu uči medresu (drveniju). Put ga vodi u Istambul, gdje završava „Šeherzadi“ medresu. [7] Za pljevaljskog muftiju imenovan je 1866. godine a zbog visokog obrazovanja i pravičnosti uživao je veliki ugled kako kod muslimana tako i kod hrišćana.
Okupacijom BiH islamsko stanovništvo ovih prostora vezalo je svoju sudbinu za narod sa kojim je vjekovima živjelo u okviru istog carstva, narod sa kojim ima isti jezik, vjeru, običaje i kulturu. Nezadovoljstvo i organizovani oružani otpor bio je odgovor na okupaciju BiH. Otpor Austro-Ugarskoj carevini poslije tri mjeseca je krvavo ugušen.
Okupacijom BiH Austro-Ugarska nije postigla svoj konačni cilj, tako da je 1908. godine izvršila njenu aneksiju. Aneksijom Bosne Austro-Ugarska je povukla svoju vojsku iz Pljevalja.[8] Takvim potezom došlo je do još većeg razdora između muslimanskog i pravoslavnog stanovništva, jer zaostala Turska država nije mogla dobro organizovati suživot. U međuvremenu desila se i Mladoturska revolucija 1908. godine koja je imala za cilj da iz korijena reformiše tursku državu, ukine feudalne odnose i državu stavi u kolosjek perspektivnih i demokratskih država. Ispostavilo se da su i pravoslavci i muslimani previše očekivali od Mladoturske revolucije dok su njeni stvarni dometi bili veoma mali.
Slabljenje Turske muslimani se uglavnom vežu za Austro-Ugarsku. Pristalice ove politike bili su okupljeni oko Mehmed-paše Bajrovića. Druga muslimanska grupa na čelu sa Omer-begom Bajrovićem bila je prosrpski orjentisana.
- Pljevaljski kraj 1912-1918
Vjersko i politički podijeljeni, ekonomski nezadovoljni i siromašni muslimani i pravoslavci su dočekali Balkanske i Prvi svjetski rat. I upravo će ovi ratovi na površinu izbaciti sve ono što se gomilalo godinama, muslimani prvi put neće biti vladajuća klasa i prvi put će morati da se prilagođavaju tuđim zakonima, a više nije bilo turskog administrativnog aparata koji je štitio interese aga i begova. Sve više se pominjalo rješavanje „agrarnog pitanja“, neki su se mogli pomiriti sa tim a neki ne. Tako da će period poslije ratova biti ne samo doba krupnih društveno-ekonomskih promjena već i masovnog iseljavanja muslimana iz ovih krajeva. [9]
Uoči Balkanskih ratova pored ekonomskih i vjerskih teškoća, politički nemir unosili su i izukrštani odnosi Srbije i Crne Gore i njihove pretenzije na ovaj prostor. Mnogobrojni dokumenti govore o agitaciji Srbije i Crne Gore u ovim krajevima. Crna Gora je širila svoj uticaj uglavnom preko učitelja u školama koje je ona izdržavala [10] (Ograđenica, Bobovo, Kosanica, Prenćani, Glisnica) i uticajnih ljudi iz pograničnih krajeva prema Crnoj Gori. Srbija je pak vršila svoj uticaj preko nastavnika pljevaljske gimnazije i učitelja škola koje je ona finansirala (Meljak, Obarde, Ilino Brdo, Otilovići), kao i uticajnih srpskih trgovaca i članova crkveno-školske opštine u Pljevljima.
Prvi sukobi počeli su u septembru 1912. godine kada su u selu Vaškovu nadomak Pljevalja seljaci ubili 25 turskih askera (žandara) i jednog podoficira.
Kada je Crna Gora 8. oktobra 1912. godine objavila rat Turskoj u Pljevljima su se od turske vojske nalazili: dva bataljona šezdesetog puka dvadesete nizamske divizije turske regularne vojske i jedan bataljon redifa (rezervne vojske), veći broj baširbozuka (dobrovoljaca) i jedna baterija topova.
Turci su duž rijeke Tare (granica sa Crnom Gorom) podigli niz karaula, od kojih su najjače bile Izjalovica u Vaškovu, Orašać, Šejtan-kula, Rahman-kula kod Prenćana, Strobina na Strobini kod sela Kričak u Kosanici i po jedna u Ograđenici i Bobovu u kojima je bilo oko 400 askera. Jako tursko utvrđenje postojalo je i kod mosta na rijeci Tari, u Lever Tari i spominje se kao kula mosta rijeke Tare.[11]
Iz pljevaljskog kraja na Žabljaku je bilo 300 dobrovoljaca od kojih je formiran dobrovoljački bataljon koji je sa jezersko-šaranskim bataljonom crnogorske vojske ušao u sastav prekotarskog odreda pod komandom Mašana Božovića. Prekotarski odred je noću 9. oktobra prešao Taru kod Prenćana i Đurđevića Tare, poslije oštrih borbi koje su vođene naročito u Crnom vrhu u Kosanici, zauzeo sve karaule i do 23. oktobra zajedno sa novih 600 dobrovoljaca osvojili kraj između Tare i Ćehotine. Odred se zadržao na ovim pozicijama i nije nastavio prodiranje ka Pljevljima zbog naredbe kralja Nikole od 12. oktobra da se ne ide na Pljevlja već da se zadrži u Krupicama radi obezbjeđenja operacija crnogorske vojske prema Bijelom Polju. U međuvremenu je 27. oktobra javorska brigada srpske vojske pod komandom pukovnika Milivoja Anđelkovića stigla na Jabuku gdje ju je dočekala delegacija iz Pljevalja, obavijestivši je da je turska vojska odstupila iz Pljevalja za Bosnu. Oni su zatražili da srpska vojska uđe u Pljevlja. Brigada je u toku noći 27/28. oktobra nastavila pokret za Pljevlja, sjutradan 28. oktobra 1912. godine javorska brigada sa pljevaljskim dobrovoljačkim i ustaničkim jedinicama i jezersko-šaranskim bataljonom ušla je u Pljevlja. Tada je privremena granica između Kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore postavljena na Ćehotini. Po završetku Drugog balkanskog rata 1913. godine pljevaljski kraj je pripao Kraljevini Crnoj Gori.
Balkanski ratovi bili su samo uvertira Prvom svjetskom ratu koji je na ove prostore ponovo doveo Austro-Ugarsku monarhiju.
Austrougarska vojska je osvojila Pljevlja 19. avgusta 1914. godine i tu ostala sve do 15. oktobra 1918. godine.
Ratovi, krupne političke, društvene i ekonomske turbulencije usloviće niz promjena koje će na svojoj koži osjetiti naročito pripadnici islamske vjerske zajednice o čemu će biti riječi u daljem tekstu.
- Pljevaljski kraj 1918-1941
Poslije završetka Prvog svjetskog rata nastao je period u kome je islamsko stanovništvo ovih krajeva pisalo najcrnje stranice svoje istorije. Muslimansko stanovništvo počelo je shvatati da zaštitu više ne može tražiti u turskoj državi a bilo je svjesno želja srpske i crnogorske države. Tako da dolazi do približavanja politici Austro-Ugarske i traženja zaštite i oslonca u tom državnom sistemu. Austrofilska politika u Pljevljima se manifestvovala kroz rad Mehmed-paše Bajrovića kao što smo već spomenuli u prethodnom tekstu.
Kroz Austro-Ugarsku državu ili pod njenim okriljem, Muslimani – Bošnjaci Pljevalja i cijelog Sandžaka pokušali su da riješe svoje nacionalno pitanje. Sa tim u vezi u Sjenici je između 8-25. avgusta 1917. godine održana konferencija posvećena statusu Sandžaka i njegovom državotvornom uređenju. Na njoj je prisustvovalo 25 delegata iz 12 gradova Sandžaka. Iz Pljevalja su prisustvovali Mehmed-paša Bajrović u svojstvu gradonačelnika i trojica delegata (sva tri trgovci) Bido Abdićević, Osman-aga Dizdar i Tufik-beg Tahirbegović.[12] Konferencija je trajala dva dana i na njoj je donijeta rezolucija kojom je: „Sandžak kako onaj u sastavu Srbije tako i onaj u sastavu Crne Gore pripoji Bosni pošto istorijom i jezikom pripada istoj“.[13]
Srpski nacionalni krugovi nakon ujedinjenja i stvaranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca ovu konferenciju nazvali su austrofilskom, njene zaključke odbacili a učesnike osudili za veleizdaju. Po završetku Prvog svjetskog rata i na širem prostoru su se desile krupne promjene. Prije svega Podgorička skupština od 11-26. novembra 1918. godine kojom je ukinuta državnost Kraljevine Crne Gore, kralj Nikola Petrović zbačen sa trona i donijeta odluka o ujedinjenju u veliku državu Južnih Slovena koja je stvorena 1. decembra 1918. godine i nazvana Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. U radu skupštine učestvovalo je samo 6 muslimana a od toga trojica iz Pljevalja: muftija Derviš Šećerkadić, Omer-beg Selmanović i Mahmut Manovović. Stvaranje nove države IVZ u Pljevljima i te kako je osjetila i vrijeme koje je dolazilo donosilo je nove krupne promjene. U prvom redu stanovništvo se više nikako nije moglo osjećati sigurno, tako da počinje masovno iseljavanje u Tursku i Bosnu. Razlozi za to bili su višestruki: slaba ekonomska situacija, nestanak države zaštitnice, nasilje i loš stav novonastale države od samog početka.
O tome svjedoče ovi podaci:
– peticija petnaest uglednih muslimana okružnom načelniku od 30. decembra 1919. godine u kojoj se kaže: „i ranije ste bili izvještavani o nasiljima koja se čine nad muslimanskim življem ovoga okruga. Očekivali smo svakog dana kada će se već jedanput stati na kraj tim opasnim zulumima, sad nam se nade izjaloviše. Zulumi se povećavaju iz dana u dan, malo koji dan prođe a da se ne dogodi pljačka ili ubistvo. Na ovaj način muslimani ne mogu danas živjeti, pa se posljednji put, obraćamo cijeloj vladi sa učtivom molbom da što prije obezbijede naš opstanak, ili pak dozvolite nam da se preselimo u stare granice Srbije kako bi bar život sačuvali, a drugo što i nemamo čuvati pošto nam je oduzeto i opljačkano“.[14]
– Jedna delegacija je išla u Sarajevo kod vrhovnog vjerskog poglavara Reis ul Uleme Džemaludina ef. Čauševića da moli da poradi na zaštiti sandžačkih muslimana. Čaušević je poslao pismo vojvodi Stepi Stepanoviću sa molbom da prekine sa zlostavljanjem i pomogne naročito seljacima koji pod teškim položajima bježe u grad. [15] Stepa Stepanović, vojvoda srpske vojske, počasni ađutant njegovog veličanstva kralja Petra I pozitivno je odgovorio i naredio komandantu Jadranskih trupa i komandantu Timočke divizije da postupe u smislu zaustavljanja zla i rasvjetljavanja događaja i pomoći porodicama. Međutim, ni ovaj pokušaj nije dao neke vidljive rezultate.
– Godine 1920. u Banjaluci je donesena „Banjalučka rezolucija“ upućena kraljevskoj vladi u kojoj se protestvovalo zbog terora nad muslimanima i traženo zapošljavanje u državnoj službi proporcionalno broju stanovnika. [16]
– Ni memorandum muslimanskih poslanika novopazarskog sandžaka 1919. godine upućen ministru predsjedniku Ljubi Davidoviću nije bilo bolje sreće. U memorandumu muslimani su se prikazali lojalnim građanima i kao takvi tražili zaštitu države, zahtijevali su da djeca u školi ne uče pravoslavnu vjeronauku, naročito su zanimljivi primjeri iz Pljevalja gdje se govori da su legalne vlasti pljačkale i ucjenjivale kao i da su za vojne potrebe uzimali džamije i mektebe, pored toga što je bilo dovoljno slobodnih i praznih objekata. [17]
Sve ovo govori o teškom položaju nepravoslavnog stanovništva i uzrocima masovnog iseljavanja. O iseljavanju muslimanskog stanovništva iz Pljevalja govori i izvještaj direktora gimnazije u Pljevljima Blaža Popovića, kralju Nikoli od 12. decembra 1913. godine u kome se kaže: „Stanovništva je u ovoj varoši oko 8 000 duša, mada kuća ima za još toliki broj. Kažu da je ranije u ovoj varoši bilo oko 14 000 duša, ali da su se vremenom iselili. Jedna trećina kuća je praznih u kojima više niko ne stanuje, mahom su prazne sve ljepše i uglednije kuće koje su skoro napuštene. Ima dvospratnih kuća sa 10-15 odjeljenja koja se mogu izdati pod kiriju za 25-50 perpera mjesečno, i to pod uslovom da ih vlasnik opravi. Ima i takvih vlasnika kuća koji bi besplatno kuću dali nekome samo da mu je čuva i održava. [18]
Sa teškom situacijom i iseljavanjem povezana je i još jedna pojava u pljevaljskom kraju, to je komita. Doduše, ona se javlja i ranije ali je u periodu od 1919-1926 godine dostigla svoj vrhunac. Represalije žandarmsko-policijskog aparata, ekonomska zaostalost, neobrazovanost bili su osnovni preduslovi za stvaranje komitskog pokreta. Ovaj pokret nije imao karakter hajdučije već je nastao kao jedan vid otpora i formirao se kao specifičan oblik borbe za „seljački pravdu“. Prve komitske grupe javile su se krajem XIX i početkom XX vijeka još za vrijeme Osmanske vladavine kada su se pojedinci oturali u znak nezadovoljstva ili osvete prema turskim vlastima. Dolaskom Austrougarske nastala je druga vrsta komite. Neki momci da bi izbjegli služenje vojnog roka i odlaska na daleke frontove po Rumuniji i Italiji krili su se po šumama. Bili su miroljubivi, nisu napadali vojsku, pljačkali su toliko da se mogu prehraniti. Međutim svi su se povukli kućama kada je došlo do završetka Prvog svjetskog rata. Komita o kojoj ćemo mi govoriti je ona u periodu od 1918-1926. godine. Ovaj pokret se od 1918. godine uporedo razvijao sa komitskim pokretom u Crnoj Gori koji se usprotivio ukidanju crnogorske države i razvlašćivanju dinastije Petrovića i sa komitskim pokretom na Kosovu koji se borio za rješavanje nacionalnog pitanja Albanaca.
Stanje koje je nastalo nakon stvaranja Kraljevine SHS dovelo je i do stvaranja komite u pljevaljskom kraju. Ime Huseina Boškovića vezuje se za nastanak komite na ovom prostoru ali pored njega spominju se i čete Rustema Bambura iz Maoča, te Mehmeda Redžovića iz Kozice, zatim čete Mehmeda Kalića i Jašara Derdemeza iz Vraneša te Halila Džankovića iz Kovača. [19]
Svakako najznačajnije ime pljevaljske komite vezano je za Huseina Boškovića iz sela Maoče blizu Pljevalja. Njegov razlog za odlazak u komite je pokušaj njegovog ubistva zbog duga od njegovog bivšeg čivčije. Pošto je uspio da izbjegne ubistvo otišao je u komitu i oformio manju četu kojom je komandovao. Ova četa je imala dobro organizovanu jatačku mrežu a imala je i neke veze sa pljevaljskim muftijom i sreskim načelnikom. Inače Husein Bošković je od 1916-1917. godine bio vojnik Austro-Ugarske [20] što je svakako imalo značaja za uspjeh njegove komitske grupe. Komite su na prostoru u kome su se kretali vršili nekakvu vrstu svoje pravde. Takođe su se bavili pljačkom bogatih a zlato i druge dragocjenosti skupljene na taj način koristili su za liječenje i izdržavanje porodica poginulih komita. Vlastima je komita bila trn u oku i svim sredstvima su se služili da je unište. Dnevna štampa je redovno pisala tekstove o komiti u kojima ih je nazivala odmetnicima i najsurovije osuđivala. Radi likvidacije komite vlasti su uz pomoć žandarmerije i vojske pokušali da riješe problem, ali na taj način vlasti su vršile teror nad muslimanskim stanovništvom, proglašavajući ih za jatake i odmetnike. Tako su oni pospješili iseljavanje u Tursku i Bosnu. Da bi suzbio komitu, kralj je lično 1919. godine na područje Sandžaka i istočne Bosne poslao Kostu Pećanca i njegove četničke jedinice.
Država je imala velikih problema zbog širenja komite u pljevaljskom kraju o čemu govore i izvještaji okružnog načelstva u Pljevljima Ministarstvu unutrašnjih djela u kojima se vidi da komita narušava javnu bezbjednost i da država nije spremna da garantuje bezbjednost na čitavoj svojoj teritoriji. [21] Jedan od načina borbe protiv komite bilo je i raspisivanje ucjena, za Huseina Boškovića 16. jula 1920. godine ona je iznosila 1000 dinara [22] a 18. avgusta 1920. godine već čitavih 5000 dinara. [23] Za vrijeme velikih vojnih akcija komita se skrivala ili bi prebjegla u Albaniju, tako da imamo podatke da su 1922. godine Husein Bošković i njegova četa bili u Albaniji. [24] Pritisak na komitu bio je sve veći pa je moralo doći do njihovog sklanjanja. Husein Bošković, a i većina komite morala je otići u Tursku. Zanimljivo je reći da prilikom puta za Tursku niko nije dirao komitu iako se za to znalo, što se može objasniti željom vlade da se po svaku cijenu riješi komite. Otišavši u Tursku na Huseina Boškovića je izvršen atentat od strane vlade u Beogradu koja je poslala četiri agenta u Tursku da izvrše atentat. [25] Komitski pokret u suštini nije ništa promijenio, iseljavanje je nastavljeno, a vrhunac svega bio je pokolj u Šahovićima u jesen 1924. godine u kome je ubijeno preko 500 muslimana a kompletan prostor Vraneša i Šahovića iseljen.
Mnoštvo muhadžira je iselilo u Tursku i Bosnu a jedan broj ostao u Pljevljima. Na nagovor jednog profesora pljevaljske gimnazije u Pljevljima je organizovan protest povodom toga šta se desilo u Šahovićima. Međutim, demonstranti su uz pomoć žandara razjureni a načelnik se pozvao na to da se narod buni protiv njegovog veličanstva kralja i države. [26] Narod se razišao ali sigurno shvatio svu beznadežnost u kojoj se našao.
Agrarno pitanje. Pored svih problema kojih nije falilo jedno se možda postavljalo kao ključno i od njegovog rješavanja je puno toga zavisilo, to je bilo agrarno pitanje.
Zemljište je pripadalo begovima i agama koji su isto davali na korišćenje čivčijama a za uzvrat od seljaka dobijali trećinu, četvrtinu ili desetinu prihoda sa zemlje. Odnosi koji su vladali bili su čisto feudalni i kao takvi tražili hitnu i korjenitu promjenu jer su ovakvi odnosi obezbjeđivali samo prostu reprodukciju i bili lišeni bilo kakvog prosperiteta. I upravo tu se nalazila suština ovoga problema koji u pozadini ima politički, možda čak i vjerski karakter. Age i begovi su bili muslimani, oni su željeli da zadrže zemlju, privilegije i profit koje je ona donosila. Dok su čivčije uglavnom bili Srbi koji nijesu htjeli da dijele dobit sa zemlje i onu zemlju koju su obrađivali kao zakupci htjeli su za sebe.
Bilo kakvo rješavanje agrarnog pitanja uticalo bi na neraspoloženje neke od strana. Međutim nerješavanje agrarnih odnosa bilo bi još gore i ovi odnosi su bili permanentan povod mržnje aga i čivčija, i zlovolji protiv vlasti koja nikad ne bi mogla udovoljiti i jednima i drugima. Agrarno stanje koje je počivalo na feudalnim odnosima bilo je prepreka napredovanju sela jer je ubijalo svaku inicijativu za veći rad. Najzad ono je štetno uticalo na kulturno i materijalno napredovanje aga, begova i njihovih potomaka jer oslanjajući se na prihode od čitluka oni se kulturno ne razvijaju već se odaju neradu i besposličarenju. Još u zadnjim godinama turske uprave postavljalo se rješavanje agrarnog pitanja koje naravno tada nije uređeno ali oslobođenje od Turaka bilo je pravo vrijeme za njegovo rješavanje. To se nije desilo, Crnogorska vlada nije bila spremna da radikalnije riješi ovo pitanje, ukine feudalne odnose i donekle zadovolji očekivanja. Jedina stvar koju je vlast na Cetinju donijela povodom agrarnog pitanja je davanje nadležnosti sudu da arbitrira i rješava odnose aga i čivčija.
U uputstvu Ministarstva unutrašnjih djela Kraljevine Crne Gore sudu u oblasnoj upravi Peć stoje neke odredbe koje regulišu ovu tematiku. [27] Čivčija treba da obrađuje zemlju, uredno daje četvrtinu, aga raspolaže zemljom ako je čivčija napusti, age ne smiju povisiti rentu preko četvrtine. Crnogorske vlasti su nastavile da određuju dažbine prema turskim zakonima, a agrarni odnosi sa malim izmjenama ostali su isti kao i za vrijeme turske uprave. Uostalom kralj Nikola i njegova vlada tražili su podršku svojoj politici upravo u begovima i bogatim trgovcima. O tome govori i sastav delegacije koja je 1914. godine išla na Cetinje kralju Nikoli 1914.- u kojoj je bilo dvanaest muslimana i dvanaest Srba. Poslije ovoga dolazi period Prvog svjetskog rata i Austro-Ugarske okupacije koja je ostavila pustoš nad svim poljoprivrednim površinama.
Stvaranjem Kraljevine 1919. godine rješenje agrarnog pitanja bilo je prioritet. Prije donošenja bilo kakve odredbe seljaci u Pljevaljskom srezu iskoristivši novonastalu situaciju sami su počeli da prisvajaju zemlju i ukidaju feudalne odnose. [28]
Kraljevska vlada je 27. februara 1919. godine donijela akt „Prethodne odredbe za ukidanje i pripremu agrarne reforme“. Ove odredbe su važile do 1931. godine, one su proglasile ukidanje postojećih i zabranu novih kmetovskih (feudalnih) odnosa. Bivši kmetovi (čivčije) proglašeni su vlasnicima zemlje dok je agama i begovima država garantovala odštetu. U Pljevaljskom srezu, kao i u cijelom Sandžaku, age i begovi su oštro protestvovali protiv ovih odluka i u vezi sa tim 3. septembra 1919. godine poslali vladi memorandum u kome su tražili da ona opozove ove svoje odredbe. [29]
Zakon o uređenju agrarnih odnosa u Makedoniji i djelovima Srbije i Crne Gore donijet je 5. decembra 1931. godine. Po ovom zakonu zemlja je pripadala onome ko je obrađuje. Tada su i pravno ukinuti feudalno-čivčijski, napoličarski, zakupnički, arendatorski i tzv. momački odnosi. Čivčije su dobile zemlju besplatno a ostali su za zemlju trebali platiti bivšim vlasnicima. Zemljište koje su seljaci dobijali kretalo se od 2-5 ha. A veće površine od 15 ha agrarni interesanti su mogli otkupiti neposredno od države. [30]
U novim uslovima najgore su prošli age i begovi koji naglo siromaše i sele se u gradove. Predviđen je period od trinaest godina koliko je trajao tzv. provizorij, veliki broj zemljoradnjika već je prodao zemlju napoličarima i čivčijama tako da se dio zemlje već nalazio u posjedu drugih lica kada se pristupilo konačnom sprovoñenju agrarne reforme. Zakon iz 1931. godine sankcionisao je ovakvo stanje s tim što feudalci koji su prodali zemlju nisu imali pravo na odštetu. Država je ranijim vlasnicima zemlje davala obaveznice koje su oni zbog teške materijalne situacije prodavali ili nikad od njih nisu imali koristi. Tako je država savjesno ili ne opljačkala nekada vladajući sloj društva, natjerala ih da idu u gradove gdje su oni u velikoj mjeri postali sirotinja. U novim uslovima snašao se samo mali dio nekadašnjih aga i begova okrenuvši se trgovini, zanatstvu ili obradi preostale zemlje. Naročito su se obogatili lihvari i zelenaši koji su se dokopali dobrog dijela imovine demoralisanih i dezorjentisanih aga i begova. Age i begove naročito je koristio režim u svojim političko-propagandnim i izbornim akcijama. Zbog njihovog nekadašnjeg položaja i uticaja „kupujući“ ih raznim obećanjima i sitnim privilegijama i ustupcima. [31]
I na kraju samo da damo podatke o agrarnom zemljištu poslije završetka agrarne reforme. Agrarna reforma stvorila je sitne seoske posjede koji su se zbog priraštaja stanovništva i privredne zaostalosti sve više usitnjavali.
Godine 1939. u Pljevaljskom srezu je bilo 4 376 poljoprivrednih gazdinstava i 34 726 ha obradive zemlje. Od obradive zemlje bilo je 12 830 ha oranica, 470 ha pod baštama i vrtovima, 104 ha pod voćnjacima, 13 519 ha livada, 33 557 ha pašnjaka. [32]
Prinosi od poljoprivrede bili su veoma mali, stočarstvo je bilo malo razvijenije od poljoprivrede. U gradu nije bilo industrije u pravom smislu, bilo je nešto trgovaca i zanatlija o čemu će biti riječi u poglavlju o vakufima.
Saobraćaj je bio izrazito nerazvijen. To su bile uglavnom srednjovjekovne ceste. Za vrijeme Kraljevine Jugoslavije država je izgradila sljedeće puteve:
- Šavnik-Žabljak-Pljevlja dužine 98 km;
- Pljevlja (Trlica)-Tomaševo-Ribarevina dužine 73 km;
- Pljevlja-Metaljka dužine 40 km;
- Pljevlja-Mihailovića dužine 13 km. [33]
Transportnih sredstava je bilo veoma malo, nekoliko kamiona i putničkih automobila.
- ISLAMSKA ZAJEDNICA U PLJEVALJSKOM KRAJU 1918-1941
2.1. Od početka islamizacije do 1918. godine
Prve pripadnike islamske vjere u ovom kraju nalazimo u Defteru iz 1475-1477.godine. U njima je nahija Kukanj [34] upisana sa 38 muslimanskih domaćinstava meñu kojima se spominju: Muhamed sin Radojev, Mustafa sin Olivera, Skender sin Vladislava, Husein sin Radojice. [35] Imena roditelja govore da su u islam prešli preko roditelja koji su bili hrišćani. Što se tiče islamizacije u pljevaljskom kraju ona je karakteristična po dvijema stvarima i to: širenje islama prvenstveno među seoskim stanovništvom i prisustvom velikog broja bogumila. Ove dvije karakteristike su međusobno zavisne jedna od druge, ali krenimo redom.
Za razliku od Novog Pazara i drugih sličnih gradova gdje se islam širio prije svega u gradu, u vezi sa tim najveći broj muslimana se nalazio u gradu. U Pljevaljskom kraju islam se prvenstveno širi među seoskim stanovništvom, jedini razlog tako masovnog prelaska seoskog stanovništva u islam je relativno visoko prisustvo bogumila.
Bogumile koje je pravoslavna crkva smatrala jereticima protjerivala je sa onih teritorija gdje je ona imala jurisdikciju. Jedino mjesto gdje su bogumili našli svoje privremeno utočište bila je srednjovjekovna bosanska država. Za vrijeme vladavine bosanskog kralja Tomaša iz Bosne je protjerano 40 000 pripadnika bogumilske jeresi, odnosno kristjana i oni su došli u Hercegovu zemlju gdje su prihvaćeni od strane Herceg Stjepana. Na taj način se objašnjava i njihovo prisustvo na području pljevaljskog kraja naročito nahije Kukanj. Najbolji dokaz prisustva bogumila je taj da je na ovom prostoru registrovano 729 stećaka. [36]
Bogumili su prelazili u islam i u prvim fazama islamizacije ovih krajeva činili su najveći broj novih islamiziranih podanika Osmanske države. O tome i svjedoči „Kunovski zapis“[37] nastao između 1560 i 1565. godine upravo u kraju koji se neposredno graniči sa nahijom Kukanj. Pisan bosančicom a jednim dijelom i latinskim jezikom ovaj zapis je napisan na molbu bogumila koji su primili islam i u njemu su poimenično navedena 29 imena kunovskih seljaka, tada već muslimana. Po dolasku Turaka u Pljevlja, odnosno Taslidžu (Kamenicu – novi naziv koji su dobili), dolazi do velikog preobražaja u svim sferama života. U Defteru iz 1475-1477. godine Pljevlja su bila upisana kao pazarište „Taslidža“ (Kamenica). [38]
Novi Pazar je već 1468. godine imao status šehera a da bi jedno mjesto postalo šeher prvo je moralo ispuniti uslove dobijanja statusa kasabe, [39] dok su status šehera sticali gradovi koji su dostigli veći nivo razvijenosti. Taslidža (Pljevlja) je dobila status šehera poslije 1576. godine. Koliko je ovo značajno govori podatak da je od Carigrada do Beča postojalo samo 10 šehera i to: Skoplje, Bitolj, Foča, Novi Pazar, Sarajevo, Banjaluka, Užice, Niš i Beograd. [40] Popisom iz 1570. godine [41] Taslidža (Pljevlja) su imala tri muslimanske mahale: 1) Husein Paše, Miri Mirana, Diar Bekira, sa 52 kuće; 2) Mustafe Muteveli bega sa 42 kuće; 3) Muslu Hudinova sa 31 kućom. Jednu hrišćansku mahalu Karapetrova sa 50 kuća, ukupno 175 kuća.
Specifičnost u razvoju Taslidže (Pljevalja) proizilazi iz položaja kao sjedište hercegovačkog sandžaka od 1576. do 1833. godine, gdje je službovao veći broj funkcionera i obrazovanih ljudi čije se prisustvo odražavalo na kulturni i privredni život grada. Pored toga značaj razvoju grada dala je i džamija Husein Paše Boljanića izgrađena 1570/71. godine sa najvećom munarom na Balkanu.
Husein-Pašina džamija zauzima istaknuto mjesto islamske umjetnosti ne samo na ovim prostorima već i šire. Kao takva ona predstavlja jedinstvenu građevinu ovakve vrste u širim okvirima Osmanske umjetnosti i može da stane u isti red sa manjim zadužbinama u samom Carigradu. Pored želje da djeluje kao trajni spomen svome osnivaču džamija je imala jedan širi opštedruštveni značaj da oživi ovaj kraj što je u krajnjem slučaju i uspjelo njenom osnivaču. [42]
Hercegovačkim sandžakom sa sjedištem u Taslidži upravljale su najčešće porodice Čengić i Selmanović. Iz porodice Čengića kao Sandžak-begovi bili su: Ali-paša, Durmiš-paša, Bećir-paša, Džafer-paša, Zulfikar-paša. [43] Pored njih iz porodice Čengić kao muteselimi spominju se: Muratbeg, Džafer-beg i Ibrahim-beg. [44] Iz porodice Selmanović Sandžak-begovi bili su: Dželadin-paša, Ibrahim-beg, Mustafa-paša, Sulejman-paša, Bećir-paša, Mustaj-paša i Mehmed-paša. [45] A kao muteselimi iz porodice Selmanović su Smail-beg, Mustafa-paša i Bećir-paša. [46]
Kao sjedište Hercegovačkog sandžaka pored ekonomskog došlo je i do demografskog razvoja grada. Priliv većeg broja stanovnika prisutan je od kraja XVI vijeka. Ovdje je važno istaći da se pored običnog stanovništva u Pljevlja doseljavao i jedan broj učenih ljudi što je svakako doprinijelo razvoju grada. Krajem XIX vijeka demografska slika stanovništva Pljevalja izgledala je ovako: od ukupno 30 467 stanovnika na selu je živjelo 19 447 a u gradu 3 196 stanovnika. Srba ukupno 7 724, na selu 7 125, u gradu 599. Proprorcionalno procentualno muslimanskog stanovništva 74,5%, na selu 73,2% i u gradu 84,6%.
Važno je dati sliku stanovništva prije i poslije balkanskih ratova zbog iseljavanja koja su uslijedila. Grad Pljevlja je 1910. godine pred Balkanske ratove imao 16.000 stanovnika, od toga 14.300 muslimana i 1.700 Srba. Poslije balkanskih ratova 1913. godine u gradu je bilo 7.470 stanovnika – 5.770 muslimana, 1.700 Srba. Ovaj trend se nastavio i u Kraljevini SHS tako da 31. marta 1921. godine srez je imao 22.662 stanovnika, od toga 17.306 Srba, 9.356 muslimana. Grad je imao 6.356 stanovnika 2.425 Srba i 3.933 muslimana.
Godine 1931. srez je imao 33 196 stanovnika, od toga 9 187 muslimana. Te godine u Pljevljima je živjelo 3 190 muslimana i 2 710 Srba. [47]
Kvalitetnije promjene u razvoju Pljevalja počele su drugoj polovini XVI vijeka. Već sredinom XVII vijeka u gradu se spominje 7 ulica (mahala): Rizvanija, Hamdija, Hadži-Hasanova, Ahmet-begova, Hadži-Zekerija, Husein-Pašina i Ciganska. [48]
Društveno-politički faktori uslovili su stvaranje grada sa svim orjentalnim obilježjima: mahalama, dućanima, avlijama, zanatskim radnjama, česmama, musafirhanama, bezistanom, imaretima, mektebima, džamijama, medresama, ruždijom, šedrvanima, sahat-kulom i karavan-sarajem. U Pljevljima je nekad postojalo 26 džamija, od čega 9 u gradu i 17 na seoskom području:
– HADŽI-HASANOVA na Jaliji srušena poslije Drugog svjetskog rata, od koje je i danas ostao minaret. Na temeljima džamije podignuta je zgrada Elektrodistribucije.
– ODOBAŠA džamija u Arap mahali (između Doma kulture i starog sreskog prim.aut.) srušena 1936. godine.
– MISRI AHMED-BEG JUSUF KADI džamija na Musluku porušena 1959. godine.
– BUBICA džamija, srušena poslije Drugog svjetskog rata nalazila se na mjestu današnjeg solitera pored pijace.
– HAMDIJA džamija u Ševarima kod Prkosa srušila se 1940. godine zbog ruiniranosti.
U gradu i danas postoje: Husein-Pašina, Hadži Rizvan-Čauševa, Hadži- Zekerija i Hadži Alijina džamija (Ćutkovac)
Džamija u Rosuljama je jedina ostala sačuvana na području seoskih džemata. Na seoskom području srušene su sljedeće džamije:
U Mijakovićima srušena 1935. godine.
Džamija u Planjskom sagrađena 1693. godine. Zapaljena 1943. godine. Na temeljima ove džamije 1967. godine podignuta je nova džamija koja je opet zapaljena 1993. godine.
Džamija u Jakupovom Grobu zapaljena 1943. godine.
Džamija u Buhurićima zapaljena 1943. godine.
Džamija u Strahovom Dolu zapaljena 1943. godine.
Džamija u Gradcu srušena 1912/13. godine za vrijeme Balkanskih ratova.
Džamija u Raščićima zapaljena 1913. godine.
Džamija u Pračici srušena 1943. godine.
Džamija u Krdžinoj Bari srušena 1913. godine.
Džamija u Petinama srušena 1913. godine.
Džamija u Lever Tari srušena prije 1935. godine.
Džamija u Đurđevića Tari srušena prije 1933. godine.
Džamija u Odžaku srušena u toku Balkanskih ratova.
Džamija u Hoćevini srušena prije više od 200 godina.
Džamija u Podborovima srušena poslije Balkanskih ratova.
Džamija u Borćanima srušena 1912. godine. [49]
Značajan elemenat koji je pratio razvoj Pljevalja kao centra Hercegovačkog sandžaka bilo je i obrazovanje. Ovome je znatno doprinijelo i dolazak učenih ljudi na službu u Pljevlja. Čitav sistem osnovnog obrazovanja bio je zamišljen kao vid vjerskog vaspitanja. Mektebi su bili osnovni oblik obrazovanja i po programu i po sadržaju imali su prvenstveno vjersko obilježje. Po pravilu formirani su uz svaku džamiju, mahalu ili naseljeno mjesto. Podaci o broju mekteba i učenika u njima ukazuju da je zastupljenost omladine u mektebima bila skromnih razmjera. U Pljevljima je 1887. godine bilo 199 polaznika u mektebima [50] što je zaista skromno ako se ima u vidu da je tada u Pljevljima živjelo oko 3 000 muslimana u samom gradu.
Medrese su u odnosu na mektebe predstavljale viši oblik obrazovanja, smatrane su srednjim školama. Do XIX vijeka na prostoru Hercegovačkog sandžaka jedina medresa se nalazila u Pljevljima, kasnije je otvorena još jedna. U Pljevljima je postojala i ruždija – škola koncipirana na programu evropskih zemalja u rangu niže gimnazije. Nastava se u ruždijama izvodila na turskom jeziku. Razvoj ovog kraja i kvalitetnije promjene u razvoju uslovile su i jedan broj značajnih ličnosti koje je iznjedrila ova sredina.
Najznačajnija ličnost iz ranijeg doba ovoga kraja je Jahija El Bosnevi – Jahija Taslidžali (?-1582) jedan od najpoznatijih pjesnika Osmanskog carstva iz druge polovine XVI vijeka. Pominje se i kao Jahija Efendi a poznata su mu djela „Namsa“, „Targi i hand“ i komentar „Divan pjesama“.
Iz vremena Osmanskog carstva poznati pisci i prepisivači bili su: Ali, sin Salih Temima, pisao poeziju i bavio se prepisivanjem knjiga.
Zatim, Husein, sin Osmana Taslidžalija, on je 1617. godine prepisao „Komentar gramatike arapskog jezika“ od Ahmeta Gunarura, koje posjeduje biblioteka u Sarajevu. Bio je književno obrazovan.
Mustafa, sin Omerov prepisao je „Komentar djela stilistike i retorike“. U literaturi se kao prepisivač pominje Redžep, koji je prepisao Gramatiku od Izudina Abdulwahaaba iz XVI vijeka (1658.), zatim Abdulah sin Hadžimustafe, prepisao Kratko djelo o teoriji Padisa sa komentarom 1629. godine od Alid. Harag al Asgalanija…
Godine 1733. javlja se Husein Emin, sin Mula Zekerijaha, kao prepisivač, a potom Ahmed sin Mustafe, koji je prepisao djelo o nasljednom pravu. Jahija, sin Ibrahima iz Taslidže prepisao je djelo o šerijatskom pravu.
U XIX vijeku u Pljevljima je službovao kao kadija Salih Sadki Ćehajić–Mahmudkadić. On je napisao poznati rad „Zbirka zvaničnih pisama i dokumenata 1805. godine“ koji se nalazi u Sarajevu.
Iz novije istorije muftija Mehmed Nurudi Vehbi ef. Šemskikadić je najvažnija ličnost ne samo Pljevalja već možda cijelog Bošnjačkog nacionalnog korpusa. O njemu je već bilo riječi ranije.
Hamza Puzić, rođen 1845. godine u Pljevljima umro 1940. godine u Mostaru, istaknuti pjesnik kasida, hronograma i klasične poezije, posljednji je stvaralac koji je pisao na orijentalnim jezicima.
Fadil Kurtagić (XIX-XX vijek) bliži podaci o ovom pjesniku nisu poznati. Dvadesetih godina XX vijeka njegova zbirka poezije je visoko vrednovana od strane profesora književnosti u pljevaljskoj gimnaziji. Ostao je zapis da su njegovom zbirkom poezije nagrađivani najbolji učenici gimnazije. [51]
Jedna od najistaknutijih ličnosti XX vijeka, koja je zauzimala važne položaje u bivšoj Jugoslaviji u IVZ, između dva svjetska rata bio je muftija Mehmed Zekerijah-Zeki Ćinara, rođen u Pljevljima 1909. godine, koji je završio teološke studije u Istambulu. Od 1909. godine postavljen je za Niškog muftiju i za Niškog kadiju za cijelu Kraljevinu Srbiju. Od 1914. godine postavljen je za vršioca dužnosti Vrhovnog muftije u Beogradu a za Vrhovnog muftiju 1921. godine na kojoj se funkciji nalazio do 1929. godine, kada je postavljen za Vrhovnog šerijatskog muftiju sa sjedištem u Skoplju na kojoj dužnosti je ostao do rasformiranja ovoga suda 1946. godine. [52]
Jedan od posljednjih dostojanstvenika IVZ XX vijeka bio je Mehmed ef. Coković (1877-1978) koji je 50 godina bio imam i hatib-muallim, vjeroučitelj u školama i Gimnaziji, imam-matičar, predsjednik udruženja ilmije za južne krajeve, član sabora IVZ CG, službeni tumač i prevodilac sa arapskog, turskog, persijskog, (govorio je francuski) jezika a objavljene su mu i tri knjige (četvrta je u pripremi) uglavnom namijenjene pripadnicima muslimanske vjeroispovjesti.
Značajan doprinos IVZ dali su u XX vijeku i pljevaljski hafizi: Mahmut Šehagić, Ramiz Šabanić, Ibrahim Mulović, Hakija Mulović, Bećir Mulović, Abdulah Hadža Sarvan, Derviš Sarvan…[53]
Derviš Ruždi Šećerkadić rođen je u Pljevljima, dužnost muftije je obavljao od 1912-1930. godine. On je bio jedna od najvažnijih ličnosti u novijoj istoriji Pljevalja. Vodio je računa o muslimanskom stanovništvu, a zbog svojih stavova došao je i u sukob sa državom, pa je vlast tražila da se muftija ukloni iz Pljevalja. [54]
(nastavak u sljedećem broju)
[1] Ilija Vuković, Pregled istorije Pljevaljskog sreza do 1941, Prilog u krvi, Pljevlja 1969., 19.
[2] Ljetopis manastira Svete Trojice kod Pljevalja, zapisao Gavrilo Tričanin, n.d. Ilija Vuković…, 2.
[3] Enes Pelidija, Behija Zlatar, Pljevaljski kraj u prvim stoljećima turske vlasti, Pljevlja, 1988, 12.
[4] Isto, 44.
[5] 02. 02. 1887. osnovan je Novopazarski sandžak kao posebna administrativno-teritorijalna jedinica izdvojen iz Bosanskog i priključen Kosovskom ejaletu. Činili su ga kaze (Novi Pazar, Bijelo Polje, Bihor, Berane, Rožaje, Mitrovica, Pljevlja, Kolašin, Nova Varoš, Prijepolje) 1902. zbog strateškog i političkog značaja. – H. Šabanović, n.d. 232-234
[6] Austro-Ugarska je okupirala Pljevlja 10. septembra 1879. godine
[7] Harun Crnovršanin, Muro Sadiković, Sinovi Sandžaka, Frankfurt, 1996, 15.
[8] 28. oktobra 1908. godine postavila granicu na Metaljci.
[9] Memić Mustafa, Muslima……, n.d. 89.
[10] Zakonom iz 1867. godine Srbima je dozvoljeno otvaranje svojih škola pod uslovom da ih sami izdržavaju
[11] Istorija Crne Gore, knjiga III, tom prvi, Titograd, 1975. 525.
[12] Mustafa Memić, n.d. 244.
[13] Isto, 246.
[14] Arhiv Jugoslavije, Beograd, MUD, 15-15 85 95, okružno načelstvo Kraljevine SHS, Pljevlja, br. 7184, 30.12.1919., MUD no. 21639.
[15] Vrijeme, br. 72. Od 11.10.1919. godine
[16] Hajrudin Čengić, Borba za opstanak bošnjaka u Sandžaku 1919-1926, Sarajevo, 1999, 34.
[17] Isto, 35.
[18] Ilija Vuković, n.d. 37.
[19] Hajrudin Čengić, n.d. 87, 88, 90
[20] Isto, 457.
[21] Šerbo Rastoder, 37 neobjavljenih dokumenata o muslimanskim odmetnicima iz Crne Gore i Srbije 1919-1929, Almanah, 9-10; 11-12, Podgorica, 2000.
[22] Isto, 234.
[23] Isto, 235.
[24] Isto, 459.
[25] Hajrudin Čengić, n.d. 513.
[26] Isto, 434.
[27] Ilija Vuković, n.d. 36
[28] Isto, 46.
[29] Isto, 46.
[30] Lj. Božić, Agrarna politika, Sarajevo, 1974, 324-325.
[31] Safet Bandžović, O životu muslimana u Sandžaku izmeñu dva svjetska rata, Zbornik Sjenice 6-7, 1990-91, 53.
[32] Ilija Vuković, n.d. 47.
[33] Društvo za puteve Crne Gore, Putevi u S.R. Crnoj Gori, Titograd, 1986, 26.
[34] Pljevlja su se prvobitno nalazila u okviru nahije Kukanj 1969. godine u satavu vilajeta „HERSEK“ tu su se nalazili nahije Kukanj sa Pljevljima. Do 1959. godine nahija Kukanj sa Pljevljima pripadala je Prijepoljskom kadiluku, a 1532. godine osnovan je Pljevaljski kadiluk u čiji sastav su ušle nahije Kukanj, Kričak, Poblaće i Vraneši. – H. Šabanović, n.d. 194.
[35] Memić Mustafa, Muslimani–Bošnjaci Sandžaka i Crne Gore, Sarajevo, 1996, 89.
[36] Bešlagić Šefik, Stećci, Zagreb, 1971, 431, 435.
[37] Hadžijakić Muhamed, Islam i Muslimani u BiH, Sarajavo, 1977, 42.
[38] Hazim Šabanović, Bosanski pašaluk, Sarajevo, 1982, 135.
[39] a) da je u gradu formirano muslimansko stanovništvo koje je stalno naseljeno, da postoji džemat, b) da postoji najmanje jedna veća muslimanska mahala, c) da u gradu ima najmanje jedna džamija u kojoj se obavlja svih pet namaza, džuma i bajram i da se uz molitvu spominje ime sultana. d) da u gradu postoji trg, odnosno čaršija. – Mustafa Memić, Bošnjaci-muslimani Sandžaka i Crne Gore, Sarajevo, 1996, 133.
[40] Redžić Husref, Studije o islamskoj arhitektonskoj baštini, Sarajevo, 1988, 65.
[41] Behija Zlatar – Enes Pelidija, Prilog kulturnoj istoriji Pljevalja, Prilozi OIS-a, Sarajevo, 1984, 124.
[42] Andrej Andrejević, Pljevaljska džamija i njeno mjesto u islamskoj umjetnosti na našem tlu, Almanah, 9-10, Podgorica, 2000, 19.
[43] Hamdija Kraševljaković, Izabrana djela, Sarajevo, 1991, 291, 292.
[44] Isto,
[45] Isto,
[46] Isto,
[47] Ilija Vuković, Prilog u krvi, Pljevlja, 39-42.
[48] Agović Bajro, Džamije u Crnoj Gori, Podgorica, 2001, 258
[49] Isto,
[50] Mustafa Memić, Muslimani-Bošnjaci Crne Gore, Podgorica, 2003, 111.
[51] Uzeir Bećović, Kulturna panorama Pljevalja, Pljevlja, 2001, 8-9.
[52] Uzeir Bećović, Mehmed Zekerijah Zeki Ćinara, Almanah, broj 21-22, 135-139.
[53] Uzeir Bećović, Husein-pašina džamija u Pljevljima, (u rukopisu)
[54] Šerbo Rastoder, 37 neobjavljenih dokumenata…, n.d. 260.